Sztuka użytkowa, zwana inaczej sztuką stosowaną – termin stosowany na określenie przedmiotów przeznaczonych do użytku codziennego, wykonywanych własnoręcznie w wielu egzemplarzach przez artystów lub wg ich projektów przeznaczonych dla produkcji rzemieślniczej. Od połowy XX w. projektowanie dla dużych serii przem. zyskało w Polsce własne określenie wzornictwo przemysłowe. Określenie sztuka użytkowa, stosowane w Polsce już w latach międzywojennych, upowszechniło się 1945 – 60. Należy do niej architektura i rzemiosło artystyczne.

Towarzystwo Polska Sztuka Stosowana – towarzystwo artystyczne działające 1901–14 w Krakowie; skupiało malarzy, rzeźbiarzy, architektów oraz etnografów, historyków sztuki i miłośników rzemiosła artystycznego; członkowie m.in.: J. Czajkowski, S. Goliński, W. Tetmajer, K. Tichy, E. Trojanowski, J. Warchałowski; celem Towarzystwa było pobudzanie, m.in. przez wystawy i konkursy, twórczości rodzimej opartej na tradycji i sztuce ludowej, głównie w zakresie rzemiosła artystycznego, sztuki użytkowej, architektury wnętrz i budownictwa; działalność Towarzystwa stworzyła podstawy dalszego rozwoju pol. sztuki stosowanej; wydawało czasopismo „Polska Sztuka Stosowana”.

Rzemiosło artystyczne – dziedzina sztuk plastycznych, do której zaliczamy przedmioty zrobione ręcznie, mające wartość artystyczną. Wykonane zostały przez najlepszych mistrzów rzemiosła, z drogich i starannie dobranych materiałów. Dzięki pięknej formie stały się dziełami sztuki. Ich wartość wielokrotnie przerasta cenę użytych materiałów. Tego typu przedmioty osiągają bardzo wysokie ceny na aukcjach.

Piękne meble, ceramikę, tkaniny gromadziła od lat przede wszystkim arystokracja, jako wyraz kultury, zamożności i dobrego gustu. Projektowane były zawsze zgodnie z zasadami stylu panującego w danym okresie. Przedmioty wykonane według najnowszej, na przykład paryskiej, mody kopiowano, tak że z biegiem czasu, nieco uproszczone i zmienione, trafiały nawet na ubogą prowincję. Dzięki temu, że zachowały określony styl, znawcy rzemiosła, oglądając uważnie stare przedmioty, potrafią na podstawie kształtu określić mniej więcej datę ich powstania.

Większość z nas nie ma szans na kupienie lub odziedziczenie drogocennych wyrobów rzemiosła artystycznego. Warto jednak zauważyć, że nawet bardzo skromne chłopskie sprzęty były nieraz dekorowane - wokół glinianego garnka biegł wytłaczany szlaczek, a prostą skrzynię malowano w kolorowe kwiaty. Te przedmioty, choć często trochę krzywe i niedoskonałe, mają swój urok i wartość. Są zupełnie inne niż mechanicznie powtarzające się przedmioty "bez duszy". Krzywizny i niedoskonałości są śladem pracy rzemieślnika, nadają im niepowtarzalny charakter.

W starożytnej Grecji i Rzymie wolni obywatele nie zajmowali się pracą fizyczną - rzemieślnikami byli na ogół specjalnie wykształceni niewolnicy.

W średniowiecznej Europie rzemieślnicy-mieszczanie zrzeszeni byli w cechach, które pilnowały wysokiej jakości produkcji, kontrolowały ceny, a w razie kłopotów służyły pomocą. Broniły także przed konkurencją partaczy - rzemieślników, którzy nie należeli do cechu, których wyroby były zawsze tańsze i często gorsze. Każdy mistrz cechowy miał własny warsztat, uczniów i czeladników, własne sekrety techniczne. Przed wyzwoleniem na mistrza rzemieślnik musiał odbyć wędrówkę po Europie, dzięki której poznawał metody pracy za granicą i najnowsze mody. Często przywoził także wzorniki (zbiory rycin pokazujących modne wzory dekoracji i kształtów), z których później korzystał, nieraz do końca życia.

Od XVI wieku produkcji rzemieślniczej zaczęły zagrażać manufaktury (z łaciny: manus ręka, facere robić), które produkowały więcej i taniej, ponieważ każdy robotnik wykonywał niewielki, stale ten sam fragment pracy. W drugiej połowie XIX wieku wyroby rzemieślnicze stawały się coraz droższe, a coraz więcej tanich przedmiotów produkowano w fabrykach. Wiele dziedzin rzemiosła artystycznego zaczęło stopniowo zanikać. Mimo ogromnych możliwości technicznych wielu dawnych wyrobów rzemieślniczych nie potrafimy już dziś dokładnie skopiować. W trakcie prac konserwatorskich często okazuje się, że nie można znaleźć rzemieślników, którzy potrafiliby dorównać swoim poprzednikom sprzed stuleci.

Wzornictwo przemysłowe zajmuje się więc opracowywaniem wzorów przedmiotów przeznaczonych do produkcji masowej. Ta dziedzina powstała w początkach dwudziestego wieku jako reakcja na szpetotę produkowanych wtedy przedmiotów, w których nieudolnie naśladowano wzory rzemiosła artystycznego. Zamiast tandetnie kopiować wyroby ręczne, należało zaprojektować ich nowe formy, piękne i dostosowane do możliwości technicznych przemysłu.

Obecnie kształt i kolorystyka wszystkich produktów dobrych firm, od komputera po szczoteczkę do zębów, opracowują projektanci. Do ich zadań należy dobranie odpowiedniego tworzywa, zaprojektowanie wygodnego kształtu i modnego wyglądu.

Wzornictwo przemysłowe ma własne zasady projektowania. Przedmiot powinien być jak najprostszy do wykonania i jak najprostszy w obsłudze, powinien mieć kształt dostosowany do zadań, jakie ma spełniać. W projektowaniu konstrukcji i wyglądu przedmiotu uwzględnia się i wykorzystuje naturalne cechy materiału (tworzywa). Jednocześnie należy unikać wszystkich niepotrzebnych ozdób i dodatków. O pięknie decyduje prostota, zachowanie proporcji, dobra jakość użytego materiału i staranne wykonanie.

Na kształt przedmiotów ogromny wpływ ma moda. Dlatego produkty wzornictwa przemysłowego dość łatwo się starzeją i jako niemodne są wyrzucane na śmietnik. Tymczasem są już kolekcjonerzy starych aparatów fotograficznych, samochodów, i często okazuje się, że nie mogą zdobyć egzemplarza przedmiotu, który niegdyś produkowano masowo. W dodatku mody wracają. Ostatnio, powrót stylu lat siedemdziesiątych spowodował, że w Nowym Jorku i Londynie powstały galerie handlujące produktami wzornictwa z tego okresu.

W połowie XIX wieku Anglicy związani z ruchem Arts and Crafts (Sztuk i Rzemiosł) zapoczątkowali walkę o wyższą jakość produkcji i piękny wygląd przedmiotów codziennego użytku.

Najważniejszą rolę w powstaniu nowoczesnego wzornictwa przemysłowego odegrał Bauhaus, szkoła istniejąca w Niemczech, w Weimarze, a potem w Dessau, w latach dwudziestych i trzydziestych XX wieku. Profesorowie i uczniowie tej szkoły opracowali podstawowe zasady wzornictwa przemysłowego, które zostały przyjęte w Europie i nazwane stylem międzynarodowym. Ponieważ jednak jednolitość nudzi, w latach trzydziestych pojawiły się style narodowe nawiązujące do tradycji. Najsłynniejsze do dzisiaj jest wzornictwo skandynawskie - bardzo proste, oszczędne, wykorzystujące tradycyjne, naturalne materiały (drewno, szkło), zawsze bardzo starannie wykonane. Istniał także styl polski oparty na sztuce ludowej (projekty spółdzielni "Ład"). W latach pięćdziesiątych sławę zdobył styl włoski lansujący przedmioty eleganckie, a nawet luksusowe, drogie i dobrej jakości.

Po II wojnie światowej rozwinęło się wzornictwo amerykańskie. Nastawione było przede wszystkim na kuszenie klientów. To tam wymyślono osobne wzornictwo sprzętów gospodarstwa domowego, bezpieczne i jak najprostsze w obsłudze. Zaczęto także projektować przedmioty niezbyt trwałe i trudne do reperacji, które po kilku latach trzeba było wyrzucić aby kupić nowe. Do wymieniania przedmiotów na nowsze skłaniały także kolejne mody.

W Europie największym zaskoczeniem były projekty włoskich grup Alchymia i Memphis z przełomu lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych. Zaprzeczały one klasycznym zasadom wzornictwa. Przedmioty miały nietypowe, nie zawsze praktyczne, "szalone" kształty i żywe, fantazyjnie dobrane kolory.

W powojennej Polsce działał Instytut Wzornictwa Przemysłowego, ale opracowywane tam projekty rzadko wchodziły do produkcji. Jak na możliwości socjalistycznego przemysłu wymagały zbyt dobrych surowców, zbyt starannego wykonania i zbyt nowoczesnej technologii. Łatwiej było produkować tandetę. Czasami tylko wypuszczano krótkie serie przeznaczone na eksport.

Projektant, po angielsku designer (czyt. dizajner), to dzisiaj odrębny zawód wymagający wszechstronnego przygotowania. Początkowo uważano, że projektantami powinni być architekci, którzy mogliby zaprojektować nie tylko budynek, ale także jego wnętrza i stojące w nich meble tak, aby powstała jednolita całość.

Teraz istnieją specjalnie szkoły dla projektantów. Czasami wzornictwo przemysłowe jest osobnym kierunkiem studiów w szkołach dla architektów lub, jak w Polsce, na akademiach sztuk pięknych. Przygotowanie do tego zawodu wymaga opanowania takich dziedzin jak materiałoznawstwo, czyli nauka o właściwościach poszczególnych materiałów, i ergonomia - nauka o dostosowaniu urządzeń i przedmiotów do możliwości fizycznych i psychicznych człowieka (to właśnie ergonomia wyjaśnia, na jakim krześle najwygodniej siedzieć). Potrzebne są także spore umiejętności plastyczne i wyczucie mody. Niezbędnym narzędziem projektanta są komputery i specjalne programy typu CAD (Computer Aided Design).

Projektanci mebli i prostszych przedmiotów często pracują samodzielnie, ale wielkie koncerny mają własne pracownie projektowe. Aby utrzymać się na rynku, trzeba stale wprowadzać nowe produkty dostosowane do obecnie panującej mody, a nawet wyprzedzające ją. Zaprojektowanie nowego samochodu wymaga pracy dużego zespołu, trzeba przecież obmyślić nowe rozwiązania techniczne i zaprojektować formę nadwozia.